Tal como qualquer país nascido de uma longa luta armada de resistência, em Timor Leste as histórias de divisão dentro da própria resistência são várias, e bastante fortes. Mas uma figura da guerrilha que aparentemente tem uma poderosa capacidade unificadora é Konis Santana, que morreu antes de ver o seu povo ganhar a independência.
Esta semana, no aniversário da sua morte, o jornal timorense Tempo semanal relatou [Tet]:
Ema lubun bo'ot ida halibur aan iha Mertutu dezde hodiseik (10/03) hodi hanoin hikas loron 11/03/1998 iha ne'ebe rezistencia Timor nian ba Ukun rasik aan lakon ninia lider di'ak ida saudozu Nino Konis Santana. Saudozu Nino Konis Santana mate iha ninia abrigu fatin iha Mertutu iha loron ne'eba no hakoi iha kalan hodi subar husi atensaun indonseia ninian.
A sua página na Wikipedia em Tétum, diz:
Tan Xanana TNI sira kaer nia iha fulan Novembro 1992, Ma'huno Bulerek Karathayano sa'e nudar komandante FALINTIL. Konis Santana tama nudar membru Komite Politika Militar. Iha fulan Abril 1993 Ma'huno mos TNI kaer no hadadur nia tan nee Konis Santana sa'e nudar komandante foun FALINTIL nian.
Santana liderou a resistência armada até à sua morte prematura, estabelecendo base sobretudo numa pequena vila a oeste de Ermera. Ele era do Leste, de perto da ponta mais oriental da ilha, onde a língua e a cultura são bastante diferentes.
Desde a independência, Santana foi reconhecido pela elite política de Timor Leste e pelos estrangeiros como uma figura importante. O primeiro governo de Timor Leste baptizou o primeiro Parque Nacional, na floresta tropical virgem onde ele cresceu, com o seu nome.
Recentemente, o jornal Tempo Semanal publicou no seu blog um vídeo inédito de Santana. O vídeo mostra o encontro de Santana com um activista de solidariedade Japonês, que visitou várias vezes as FALINTIL na selva.
Este tributo em vídeo (com muitas visitas, se tivermos em consideração que em 2009 Timor tinha o pior acesso à Internet do mundo), é apenas uma amostra de como alguns Timorenses continuam a homenageá-lo:
Talvez o mais fascinante em Santana seja a forma como ele se tornou parte da mitologia popular e a sua importância para pelo menos um dos grupos quasi-religiosos nas zonas rurais de Timor-Leste. Alguns começaram a referir o seu possível regresso, de forma algo messiânica.
A versão oficial é a de que Santana caiu e se magoou e que, aliado a outros problemas de saúde, este incidente terá provocado a sua morte, mais tarde, no abrigo. Apesar disso, há um sentimento de “mistério” à volta da sua morte, especialmente devido ao seu enterro, durante a noite. Isto continua a atormentar alguns, como “Darwin” de Bradford, Reino Unido, que comentou:
well i don't really know what is going on right now, but i would like to ask those guys in the government, Who killed Konis? Is he really dead? Why? Where? Who going to answer all these question? well, i got to tell you guys, there is a mistery [sic] behind it.
Esta pergunta recebeu 29 respostas do mundo inteiro. Keibere de Sidney responde [en]:
I am not going to ask anybody who killed him, it is all part of the plan of the big man, upstairs who made all of us, that is GOD, one dead is the same , as the other one, there is no difference between Kony Santana, and another Timorese.
Parte da continuada atracção suscitada por Santana é, de facto, um reconhecimento pela sua humildade. Por viver no meio do povo duma aldeia ocupada na montanha, ele foi considerado um líder-servo. Então, muito provavelmente, Santana concordaria com Keibere e teria ficado bastante surpreso com o culto da personalidade que se desenvolveu em torno dele após a sua morte.
Foram publicados dois livros sobre Santana nos últimos anos. O respeitado historiador Português José Mattoso publicou a sua biografia há uns anos atrás, baseada em fontes documentais e entrevistas em Timor Leste. Há um par de meses atrás, a reconhecida jornalista Jill Jolliffe publicou Finding Santana (Encontrando Santana), que o blogueiro Patrick Alington descreve como [en]:
a terrifically blunt but often quite lyrical recounting of her clandestine 1994 trips to East Timor to interview then East Timor guerilla commander, Nino Konis Santana. I commend the book: it’s uncomfortable reading but it’s also a genuine page-turner […]
Uma nova geração, que nunca viveu sob ocupação Indonésia, pode agora conhecer Santana através destes livros e através dos arquivos carinhosamente restaurados por uma equipa coordenada por Mattoso e pelos arquivos de vídeo de Max Stahl [fr].
3 comentários
Controvérsia sobre a morte de Konis Santana, até agora não foi um debate entre o povo Maubere. Konis Santana esforços de escavação graves têm sido feitas pela família desde novembro de 1999, mas até agora não se concretizaram. A questão de Konis verdade enterrada lá?
O processo de extração de ossos de nossos heróis nacionais têm feito alguns anos e continua até o presente. Ambos foram mortos no campo de batalha eo resultado foi seqüestrado, se os militares indonésios. Mas as coisas são diferentes com o comandante Konis Santana, que havia rumores de ter morrido em um bunker na aldeia Mertutu, Ermera. Um túmulo foi construído vilarejo chamado Mertutu, mas até agora não foram capazes de provar a veracidade do conteúdo dos túmulos. Várias vezes a família Konis Santana pediu às autoridades deste país para mover os ossos Konis Santana, mas não um esforço da família para obter uma boa resposta das autoridades deste país. Então, isto fará com que a família sente Konis suspeitos vai encher o grave do que isso.
Às vezes surge a pergunta: se Konis verdade enterrada lá? Konis morrem por causa da doença? ou existem outras causas?
Konis Santana nudar heroi da Patria, maibe to’o ikus mate ho misterius. Iha opiniaun barak mak hateten katak saudozo Konis Santana mate tanba moras iha ninia fatin subar iha Mertutu Ermera.
To’o ohin loron ita seidauk hatene katak saudozo mate duni iiha ne’eba ka lae? Karik laiha iha ne’ebe?